اهتمام قرآن کریم به ارزشهای اخلاقی
اهتمام قرآن کریم به ارزشهای اخلاقی
خطبة الجمعة القادمة لوزراة الأوقاف المصرية والخطبة المسموعة باللغة الفارسية : عناية القرآن الكريم بالقيم الأخلاقية ، 14 فبراير 2020 م ، 20 جمادي الثانية 1441 هـ .
video
ستایش مخصوص ذات خدایی که پروردگار جهانیان است، همان ذاتی که در قرآن کریم می فرماید: ﴿إِنَّ هَٰذَا ٱلۡقُرۡءَانَ يَهۡدِي لِلَّتِي هِيَ أَقۡوَمُ وَيُبَشِّرُ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ ٱلَّذِينَ يَعۡمَلُونَ ٱلصَّٰلِحَٰتِ أَنَّ لَهُمۡ أَجۡرٗا كَبِيرٗا﴾ «بی‌شک این قرآن، به راهی که آن استوار‌ترین راه‌هاست؛ هدایت می‌کند، و به مؤمنانی که کار‌های شایسته انجام می‌دهند بشارت می‌دهد که برای آنها پاداش بزرگی است»، گواهی می دهم که نیست معبود برحق جز الله یکتای بی‌همتا، و گواهی می دهم که سردار و پیامبر ما حضرت محمد صلی الله علیه وسلم بنده و فرستاده خداست، بارخدایا! بر او، بر آل و اصحاب و بر همه کسانی که تا روز قیامت از آنها به نیکی پیروی نمودند, درود، رحمت، سلامتی و برکت نازل فرما.
اما بعد!
یقینا بخش‌های عظمت و بزرگی در قرآن کریم به حدی زیاد است که به شمارش نمی گنجد، چون قرآن کریم طناب مستحکم و قوی خداوند، ذکر حکمت‌آمیز، روشنایی آشکار و راه راستی است که هیچگاه دستخوش تحریف و تغییر نمی شود، و هیچ گونه باطلی نه از پیش روی آن به آن راه میابد و نه از پشت سر آن، و علما از آن سیر نمی شوند، و عجایب و شگفت انگیزی‌های آن پایان ناپذیر است، و کسی که طبق آن سخن بگوید راست گفته، و کسی که به آن عمل کند پاداش داده می شود، و کسی که طبق آن حکم نماید عدالت کرده است، و کسی که به سوی آن دعوت کند به راه راست راهیاب شده است، خداوند متعال می فرماید: ﴿وَنَزَّلۡنَا عَلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَ تِبۡيَٰنٗا لِّكُلِّ شَيۡءٖ وَهُدٗى وَرَحۡمَةٗ وَبُشۡرَىٰ لِلۡمُسۡلِمِينَ﴾ «و (ما این) کتاب را بر تو نازل کردیم، که بیانگر همه چیز، و هدایت و رحمت و بشارت برای مسلمانان است»، در آیت دیگری می فرماید: ﴿مَّا فَرَّطۡنَا فِي ٱلۡكِتَٰبِ مِن شَيۡءٖۚ﴾ «ما در کتاب (لوح محفوظ) هیچ چیز را فرو گذار نکردیم».
همانا برخی از جوانب عظمت در قرآن کریم اهتمام آن به ساختار اخلاقی در زندگی افراد و ملت ها از طریق سیستم ارزشها، مبادی و قواعدی می باشد که رفتار و سلوک انسان را تنظیم می کند، و این ارزشها برای مجتمعی بنا نهاده می شود که با هم پیوسته است و دارای نفوس پاک و قلب مهربان هستند، و ساکنین این مجتمع در میان شان با صداقت، امانت‌داری، مهربانی و عدالت تعامل می کنند، و همه شان به سنت اختلاف میان مردم، همزیستی مسالمت‌آمیز، احترام دیگران و تلاش بر اعمار دین و دنیا ایمان دارند، طوری که خداوند متعال می فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ إِنَّا خَلَقۡنَٰكُم مِّن ذَكَرٖ وَأُنثَىٰ وَجَعَلۡنَٰكُمۡ شُعُوبٗا وَقَبَآئِلَ لِتَعَارَفُوٓاْۚ إِنَّ أَكۡرَمَكُمۡ عِندَ ٱللَّهِ أَتۡقَىٰكُمۡۚ إِنَّ ٱللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٞ﴾ «ای مردم! بی‌شک ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم، و شما را تیره‌ها و قبیله‌ها قرار دادیم، تا یکدیگر را بشناسید، همانا گرامی‌ترین شما نزد الله پرهیزگارترین شماست، بی‌گمان الله دانای آگاه است»، و در آیت دیگری می فرماید: ﴿وَلَوۡ شَآءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ ٱلنَّاسَ أُمَّةٗ وَٰحِدَةٗۖ وَلَا يَزَالُونَ مُخۡتَلِفِينَ١١٨ إِلَّا مَن رَّحِمَ رَبُّكَۚ وَلِذَٰلِكَ خَلَقَهُمۡۗ﴾ «و اگر پروردگارت می‌خواست، (همۀ) مردم را یک امت قرار می‌داد، ولی (آنها) همواره مختلف اند(118) مگر کسی‌که پروردگارت (بر او) رحم کند، و برای همین آنها را آفریده است»، و در آیت دیگری همچنین می گوید: ﴿هُوَ أَنشَأَكُم مِّنَ ٱلۡأَرۡضِ وَٱسۡتَعۡمَرَكُمۡ فِيهَا﴾ «او شما را از زمین پدید آورد، و شما را در آن به آباد کردنش گمارد».
و کسی که به آیات قرآن کریم تدبر نماید به یقین درمیابد ارزشهای اخلاقی که قرآن کریم به آن دستور می دهد موضوع تفریحی و تحسینی نیست که شود از آن بینیاز بود، یا گاهی به آن عمل نمود و گاهی دیگری آنرا نادیده گرفت، بلکه آن شماری از ارزشهای ثابتی است که به تغییر زمان و اختلاف مکان متغیر و مختلف نمی شود، بزرگترین دلیل آن این است که پیامبر صلی الله علیه وسلم این ارزشها را به حیث منهج زندگی تطبیق می نمود و برآن دستور می داد و تشویق می کرد، چون زمانی که مادر مؤمنان حضرت عائشه صدیقه رضی الله عنها از اخلاق پیامبر صلی الله علیه وسلم پرسیده شد برای پرسنده شماری از خصال و اخلاق متنوع پیامبر صلی الله علیه وسلم را بر نشمرد، بلکه او را به قرآن کریم حواله داد، سعد بن هشام پیرامون این فرموده خداوند متعال: ﴿وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٖ﴾ «و یقیناً تو (ای محمد) بر اخلاق و خوی بسیار عظیم و والایی هستی»، گفت: از حضرت عائشه رضی الله عنها پرسیدم: ای مادر مؤمنان! چیزی از اخلاق پیامبر صلی الله علیه وسلم برایم بگوی؛ فرمود: “آیا قرآن را تلاوت کرده ای؟” گفتم: بله، پس گفت: “همانا اخلاق پیامبر صلی الله علیه وسلم قرآن بود”، و در پاسخ حضرت عائشه به سائل تأکید برآن شده که همه احکام و آیات قرآن چه بخش عقاید باشد یا شرایع عبادات و معاملات در اصل همه دعوت قوی برای ساختار متکامل اخلاقی انسان می باشد، و پیامبر صلی الله علیه وسلم در این ساختار اخلاقی برای همه امور زندگی بهترین الگو بود.
و از مهمترین این ارزشها: احترام گذاشتن به آدمیت انسان، حفظ کرامت و عدم اهانت او می باشد، این امر دستور خداوند متعال در قرآن کریم برای مسلمانان است تا از هرآنچه که باعث اذیت احساس دیگران می شود همچون تمسخر، استهزاء و بدگمانی خویشتن را پاک و منزه بدارد، چون خداوند متعال می فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا يَسۡخَرۡ قَوۡمٞ مِّن قَوۡمٍ عَسَىٰٓ أَن يَكُونُواْ خَيۡرٗا مِّنۡهُمۡ وَلَا نِسَآءٞ مِّن نِّسَآءٍ عَسَىٰٓ أَن يَكُنَّ خَيۡرٗا مِّنۡهُنَّۖ وَلَا تَلۡمِزُوٓاْ أَنفُسَكُمۡ وَلَا تَنَابَزُواْ بِٱلۡأَلۡقَٰبِۖ بِئۡسَ ٱلِٱسۡمُ ٱلۡفُسُوقُ بَعۡدَ ٱلۡإِيمَٰنِۚ وَمَن لَّمۡ يَتُبۡ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلظَّٰلِمُونَ﴾ «ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید! گروهی (از مردان) گروه دیگر را مسخره نکند، شاید آنان (= مسخره شدگان) از این‌ها بهتر باشند، و نه زنانی، زنان دیگر را، شاید آنان (= مسخره شدگان) از این‌ها بهتر باشند، و از یکدیگر عیبجوئی نکنید، و یکدیگر را با القاب زشت نخوانید، که پس از ایمان (آوردن) نام فسق بسیار (زشت و) بد است و هر که توبه نکرد، پس آنانند که ستمکارند»، و به تعقیب آن می فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱجۡتَنِبُواْ كَثِيرٗا مِّنَ ٱلظَّنِّ إِنَّ بَعۡضَ ٱلظَّنِّ إِثۡمٞۖ وَ لَا تَجَسَّسُواْ وَلَا يَغۡتَب بَّعۡضُكُم بَعۡضًاۚ أَيُحِبُّ أَحَدُكُمۡ أَن يَأۡكُلَ لَحۡمَ أَخِيهِ مَيۡتٗا فَكَرِهۡتُمُوهُۚ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَۚ إِنَّ ٱللَّهَ تَوَّابٞ رَّحِيمٞ﴾ «ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید! از بسیاری از گمان (های بد) بپرهیزید، بی‌شک بعضی از گمان (ها) گناه است، و (در امور دیگران) تجسس (و کنجکاوی) نکنید، و بعضی از شما بعضی دیگر را غیبت نکند، آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادرش را در حالی‌که مرده است، بخورد؟! پس (البته) آن را ناپسند دارید، و از الله بترسید، بی‌گمان الله توبه‌پذیر مهربان است»، پس قرآن کریم به پاکی و سلامت قلب از هرگونه رذایل و کینه توزی دستور می دهد، و از ما می خواهد تا نباید به دیگران بدگمان باشیم، طوری که می فرماید: ﴿لَّوۡلَآ إِذۡ سَمِعۡتُمُوهُ ظَنَّ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتُ بِأَنفُسِهِمۡ خَيۡرٗا وَقَالُواْ هَٰذَآ إِفۡكٞ مُّبِينٞ﴾ «چرا هنگامی‌که این (تهمت) را شنیدید، مردان و زنان مؤمن نسبت به خود گمان خیر نبردند، و نگفتند: این تهمتی (بزرگ و) آشکار است».
وهمچنین برخی از ارزشهایی که قرآن کریم به ایجاد و استحکام آن اهتمام داده: ارزش همکاری، همبستگی و مهربانی است، طوری که قرآن کریم همه افراد مجتمع را دستور داده تا با یکدیگر بر نیکی و پرهیزگاری همکاری کنند، چنانچه می فرماید: ﴿وَتَعَاوَنُواْ عَلَى ٱلۡبِرِّ وَٱلتَّقۡوَىٰۖ وَلَا تَعَاوَنُواْ عَلَى ٱلۡإِثۡمِ وَٱلۡعُدۡوَٰنِۚ﴾ «و در راه نیکو کاری و پرهیزگاری با همدیگر همکاری کنید و (هرگز) در راه گناه و تجاوز همکاری نکنید»، پس دانسته می شود که تعاون میان افراد مجتمع یکی از عوامل قدرت و پیشرفت دولت است، و باعث تحقیق امینت گروهی شهروندان آن می شود، چون هر شخص خواستهایی دارد برای تحقیق آن تلاش می کند، و در راه به دست آوردن آن می کوشد، پس اگر روحیه همبستگی ملی میان افراد جامعه بلند برود همه آنها مطمئن می شوند و نفسیات شان در قبال این خواستهای شان آسایش می گردد، بلکه او خود برای اعلای ارزشهای همبستگی میان افراد مجتمع به اندازه توانش تلاش می کند، خداوند به شاعر خیر نصیب کند می گوید:
مردم برای مردم چه عرب باشند یا عجم * برخی آنها برای برخی دیگر شان اند اگرچه احساس خدمت نکنند.
و پیامبر صلی الله علیه وسلم در بسیاری از احادیث ارزش تعاون و همکاری را بیان نموده است، چنانچه می فرماید: « مؤمنان در دوستی، مهربانی و همکاری با يکديگر، مانند پيکری هستند که اگر يک عضو آن به درد آيد، ساير اعضا با بی خوابی (بی قراری) و تب با آن هم نوا می شوند»، و در حدیث دیگری می گوید: «مسلمان برادر مسلمان است، درحق او ستم روا نمی دارد، او را به دشمن تسلیم نمی کند، و کسی که نیاز برادر خود را برآورده بسازد خداوند نیاز او را برآورده می سازد، و کسی که سختی و مشکلاتی را از برادر مسلمان خود رفع نماید خداوند مشکلات روز قیامت را از او رفع و دفع می کند، و کسی که عیوب مسلمانی را بپوشاند خداوند عیوب او را در روز قیامت می پوشاند».
و برخی از این ارزشها: ارزش تفکر و کاربرد عقل است، خداوند بندگان خود را دستور داده تا پیرامون ملکوت آسمانها و زمین و دیگرگونی شب و روز تفکر نمایند، و توصیف اندیشمندان را بیان نموده است، طوری که می فرماید: ﴿إِنَّ فِي خَلۡقِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَٱخۡتِلَٰفِ ٱلَّيۡلِ وَٱلنَّهَارِ لَأٓيَٰتٖ لِّأُوْلِي ٱلۡأَلۡبَٰبِ١٩٠ ٱلَّذِينَ يَذۡكُرُونَ ٱللَّهَ قِيَٰمٗا وَقُعُودٗا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمۡ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلۡقِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ رَبَّنَا مَا خَلَقۡتَ هَٰذَا بَٰطِلٗا سُبۡحَٰنَكَ فَقِنَا عَذَابَ ٱلنَّارِ﴾ «به راستی در آفرینش آسمانها و زمین، و آمد و رفت شب و روز، نشانه‌های (آشکاری) برای خردمندان است(190) کسانی‌که الله را در حال ایستاده و نشسته، و بر پهلوی خویش (آرمیده) یاد می‌کنند، و در آفرینش آسمانها و زمین می‌اندیشند، (و می‌گویند:) پروردگارا این‌ها را بیهوده نیافریده‌ای، منزهّی تو! پس ما را از عذاب آتش (دوزخ) نگاه دار»، و در آیت دیگری می فرماید: ﴿أَوَلَمۡ يَنظُرُواْ فِي مَلَكُوتِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَمَا خَلَقَ ٱللَّهُ مِن شَيۡءٖ﴾ «آیا در ملکوت آسمانها و زمین، و آنچه الله آفریده است، نمی‌نگرند؟!»، و برای ما دروازه های تدبر و تفکر را باز گذاشته است، چنانچه می فرماید: ﴿ٱللَّهُ ٱلَّذِي رَفَعَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ بِغَيۡرِ عَمَدٖ تَرَوۡنَهَاۖ﴾ «الله کسی است که آسمانها را بدون ستون بر افراشت که می‌بینید»، و در آیت دیگری می گوید: ﴿قُلۡ أَرَءَيۡتُمۡ إِن جَعَلَ ٱللَّهُ عَلَيۡكُمُ ٱلنَّهَارَ سَرۡمَدًا إِلَىٰ يَوۡمِ ٱلۡقِيَٰمَةِ مَنۡ إِلَٰهٌ غَيۡرُ ٱللَّهِ يَأۡتِيكُم بِلَيۡلٖ تَسۡكُنُونَ فِيهِۚ أَفَلَا تُبۡصِرُونَ﴾ «بگو: به من خبر دهید اگر الله روز را تا روز قیامت بر شما پایدار گرداند، کیست معبودی جز الله که برای شما شبی آورد که در آن آرام بگیرید؟! آیا نمی‌بینید؟!»، همچنین ما را دستور داده تا در نفس و وجدان خویش بیندیشیم: ﴿أَوَ لَمۡ يَتَفَكَّرُواْ فِيٓ أَنفُسِهِمۗ﴾ «آیا در ضمیر خود نیندیشیده‌اند»، همچنین می گوید: ﴿وَفِي ٱلۡأَرۡضِ ءَايَٰتٞ لِّلۡمُوقِنِينَ * وَفِيٓ أَنفُسِكُمۡۚ أَفَلَا تُبۡصِرُونَ﴾ «و در زمین (عبرت و) نشانه‌های برای اهل یقین است * و (نیز) در وجود خودتان، آیا نمی‌بینید؟»، پس دانسته می شود که قرآن کریم برای ما دروازه تفکر را به سوی هرآنچه که به نفع انسان است باز گذاشته است، این تفکر عبادت است صحابه و تابعین آنرا درک کرده و اهداف آنرا دانستند، ابودرداء رضی الله عنه می گوید: یک ساعت اندیشیدن بهتر از یک شب را به عبادت زنده داشتن است، و وهب بن منبه رحمه الله می گوید: به هراندازه که انسان بیشتر بیندیشد به همان اندازه بیشتر می فهمد، و هرقدر زیاد بفهمد به همان اندازه علم کمایی می کند و وقتی علم کمایی کند به آن عمل می کند.
و برخی دیگری این ارزشها: ارزش گفتگو و احترام دیگران است، چون بسیاری از آیات قرآن کریم امت اسلامی بلکه همه بشریت را به اهمیت گفتگو در زندگی مردم راهنمایی می کند، چون گفتگو روشی است که خداوند متعال برای پیامبران علیهم السلام به حیث منهج دعوت و تبلیغ شان میان مردم برگزیده است؛ زیرا اسلام به آزادی اعتقاد باورمند است، خداوند متعال می فرماید: ﴿لَآ إِكۡرَاهَ فِي ٱلدِّينِۖ قَد تَّبَيَّنَ ٱلرُّشۡدُ مِنَ ٱلۡغَيِّۚ﴾ «در (قبول) دین هیچ اجباری نیست، به راستی که راه راست (و هدایت) از راه انحراف (و گمراهی) روشن شده است»، طوری که حضرت نوح علیه السلام در یکی از مواقف دعوتهای دراز مدتش قوم خود را چنین خطاب می کند: ﴿قَالَ يَٰقَوۡمِ أَرَءَيۡتُمۡ إِن كُنتُ عَلَىٰ بَيِّنَةٖ مِّن رَّبِّي وَءَاتَىٰنِي رَحۡمَةٗ مِّنۡ عِندِهِۦ فَعُمِّيَتۡ عَلَيۡكُمۡ أَنُلۡزِمُكُمُوهَا وَأَنتُمۡ لَهَا كَٰرِهُونَ﴾ «(نوح) گفت: ای قوم من! به من خبر دهید، اگر من دلیل (و حجت) آشکاری از پروردگارم داشته باشم و از نزد خود رحمتی به من عطا کرده باشد، پس (آن) بر شما پوشیده مانده است، آیا می‌توانیم شما را به (پذیرش) آن اجبار کنیم، در حالی‌که شما از آن کراهت دارید؟!».
و حضرت ابراهیم علیه السلام در برابر پادشاه ستمگر چنین دلیل عقلانی می آورد: ﴿أَلَمۡ تَرَ إِلَى ٱلَّذِي حَآجَّ إِبۡرَٰهِۧمَ فِي رَبِّهِۦٓ أَنۡ ءَاتَىٰهُ ٱللَّهُ ٱلۡمُلۡكَ إِذۡ قَالَ إِبۡرَٰهِۧمُ رَبِّيَ ٱلَّذِي يُحۡيِۦ وَيُمِيتُ قَالَ أَنَا۠ أُحۡيِۦ وَأُمِيتُۖ قَالَ إِبۡرَٰهِۧمُ فَإِنَّ ٱللَّهَ يَأۡتِي بِٱلشَّمۡسِ مِنَ ٱلۡمَشۡرِقِ فَأۡتِ بِهَا مِنَ ٱلۡمَغۡرِبِ فَبُهِتَ ٱلَّذِي كَفَرَۗ وَٱللَّهُ لَا يَهۡدِي ٱلۡقَوۡمَ ٱلظَّٰلِمِينَ﴾ «آیا ندیدی و (آ گاهی نداری از) کسی (= نمرود پادشاه بابل) که با ابراهیم دربارۀ پروردگارش به مجادله و گفتگو پرداخت؟ بدان خاطر که الله به او پادشاهی داده بود و (از کبر و غرور سرمست شده بود،) هنگامی‌که ابراهیم گفت: پروردگار من کسی است که زنده می‌کند و می‌میراند (نمرود) گفت: من (نیز) زنده می‌کنم و می‌میرانم ابراهیم گفت: همانا الله، خورشید را از مشرق می‌آورد، پس تو آن را از مغرب بیاور! (در اینجا) آن کسی‌که کفر ورزیده بود مبهوت شد و الله قوم ستمگر را هدایت نمی‌کند»، و عین همین منهج حضرت موسی علیه السلام نیز در گفتگویش با فرعون رفتار نمود، در این خصوص نیز خداوند متعال می فرماید: ﴿قَالَ فِرۡعَوۡنُ وَمَا رَبُّ ٱلۡعَٰلَمِينَ٢٣ قَالَ رَبُّ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَمَا بَيۡنَهُمَآۖ إِن كُنتُم مُّوقِنِينَ٢٤ قَالَ لِمَنۡ حَوۡلَهُۥٓ أَلَا تَسۡتَمِعُونَ٢٥ قَالَ رَبُّكُمۡ وَرَبُّ ءَابَآئِكُمُ ٱلۡأَوَّلِينَ٢٦ قَالَ إِنَّ رَسُولَكُمُ ٱلَّذِيٓ أُرۡسِلَ إِلَيۡكُمۡ لَمَجۡنُونٞ٢٧ قَالَ رَبُّ ٱلۡمَشۡرِقِ وَٱلۡمَغۡرِبِ وَمَا بَيۡنَهُمَآۖ إِن كُنتُمۡ تَعۡقِلُونَ٢٨ قَالَ لَئِنِ ٱتَّخَذۡتَ إِلَٰهًا غَيۡرِي لَأَجۡعَلَنَّكَ مِنَ ٱلۡمَسۡجُونِينَ﴾ «فرعون گفت: پروردگار جهانیان چیست؟!(23) (موسی) گفت: پروردگار آسمانها و زمین و آنچه میان آن دو است، اگر اهل یقین هستید(24) (فرعون) به آن‌های که در اطرافش بودند؛ گفت: آیا نمی‌شنوید؟(25) (موسی) گفت: (او) پروردگار شما و پروردگار نیاکان پیشین شماست(26) (فرعون) گفت: بی‌تردید پیامبرتان که به سوی شما فرستاده شده دیوانه است(27) (موسی) گفت: (او) پروردگار مشرق و مغرب و آنچه میان آن دو است، اگر بیندیشید(28) (فرعون) گفت: اگر معبودی جز من برگزینی، البته تو را از زندانیان قرار خواهم داد».
همانا در ترسیخ قرآن کریم ارزش گفتگو را دعوت برای ترقی بشریت و احترام دیگران است، قطع نظر از رنگ، دین، نوع و نژاد آنها، و فکره یکه‌تازی و تعصب و خودخواهی را نابود می سازد، چون قرآن کریم کرامت بشریت را به اعتبار بشر بودن شان حفظ نموده است نه به هیچ اعتبار دیگری، خداوند می فرماید: ﴿وَلَقَدۡ كَرَّمۡنَا بَنِيٓ ءَادَمَ وَحَمَلۡنَٰهُمۡ فِي ٱلۡبَرِّ وَٱلۡبَحۡرِ وَرَزَقۡنَٰهُم مِّنَ ٱلطَّيِّبَٰتِ وَفَضَّلۡنَٰهُمۡ عَلَىٰ كَثِيرٖ مِّمَّنۡ خَلَقۡنَا تَفۡضِيلٗا﴾ «و به راستی ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم، و آنها را در خشکی و دریا (بر مرکبها) حمل کردیم، و از انواع (روزیهای) پاکیزه به آنها روزی دادیم، و آنها را بر بسیاری از موجوداتی که آفریده‌ایم؛ چنانکه باید برتری بخشیدیم»، و در جای دیگری می گوید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ ٱتَّقُواْ رَبَّكُمُ ٱلَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفۡسٖ وَٰحِدَةٖ وَخَلَقَ مِنۡهَا زَوۡجَهَا وَبَثَّ مِنۡهُمَا رِجَالٗا كَثِيرٗا وَنِسَآءٗۚ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ ٱلَّذِي تَسَآءَلُونَ بِهِۦ وَٱلۡأَرۡحَامَۚ إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ عَلَيۡكُمۡ رَقِيبٗا﴾ «ای مردم از پروردگارتان بترسید، آن ذاتی که شما را از یک تن آفرید، و همسرش را (نیز) از او آفرید، و از آن دو، مردان و زنان بسیاری پراکنده کرد، و از پروردگاری که به (نام) او از همدیگر درخواست می‌کنید، و (همچنین) از (گسستن) پیوند خویشاوندی بپرهیزید بی‌گمان الله همواره بر شما مراقب (و نگهبان) است».
أَقُولُ قَوْلِي هَذَا وَأَسْتَغْفِرُ اللهَ لِي وَلَكُمْ
ستایش مخصوص ذات خدایی که پروردگار جهانیان است، گواهی می دهم که نیست معبود به حق جز الله یکتای بی همتا، و گواهی می دهم که سردار و پیامبر ما حضرت محمد صلی الله علیه وسلم بنده و فرستاده خداست، بار خدایا! بر او و بر همه آل و اصحال او درود، رحمت، سلامتی و برکت نازل فرما.
برادران مسلمان!
وبرخی از ارزشهای اخلاقی که قرآن کریم به سوی آن دعوت نموده است: کنترول خود و فروکش کردن خشم است، چون معلوم است که انسان در این زندگی حتما در معرض برخی مواقفی قرار می گیرد که باعث به وجود آمدن خشم و غضبش می شود؛ و نفس بشریت به آنچه که می شنود و می بیند عکس العمل نشاد می دهد، در این خصوص آیات قرآن کریم به مدیریت نفس، فروکش کردن خشم، گذشت و عفو دعوت می کند، چنانچه خداوند می فرماید: ﴿۞وَسَارِعُوٓاْ إِلَىٰ مَغۡفِرَةٖ مِّن رَّبِّكُمۡ وَجَنَّةٍ عَرۡضُهَا ٱلسَّمَٰوَٰتُ وَٱلۡأَرۡضُ أُعِدَّتۡ لِلۡمُتَّقِينَ١٣٣ ٱلَّذِينَ يُنفِقُونَ فِي ٱلسَّرَّآءِ وَٱلضَّرَّآءِ وَٱلۡكَٰظِمِينَ ٱلۡغَيۡظَ وَٱلۡعَافِينَ عَنِ ٱلنَّاسِۗ وَٱللَّهُ يُحِبُّ ٱلۡمُحۡسِنِينَ﴾ «و به سوی آمرزش پروردگارتان، و بهشتی که پهنای آن (به قدر) آسمانها و زمین است، (و) برای پرهیزگاران آماده شده‌است، بشتابید(133) آن کسانی‌که در توانگری و تنگدستی انفاق می‌کنند، و خشم خود را فرو می‌برند، و از مردم در می‌گذرند، و الله نیکوکاران را دوست می‌دارد»، در آیت دیگری می فرماید: ﴿وَلَا يَأۡتَلِ أُوْلُواْ ٱلۡفَضۡلِ مِنكُمۡ وَٱلسَّعَةِ أَن يُؤۡتُوٓاْ أُوْلِي ٱلۡقُرۡبَىٰ وَٱلۡمَسَٰكِينَ وَٱلۡمُهَٰجِرِينَ فِي سَبِيلِ ٱللَّهِۖ وَلۡيَعۡفُواْ وَلۡيَصۡفَحُوٓاْۗ أَلَا تُحِبُّونَ أَن يَغۡفِرَ ٱللَّهُ لَكُمۡۚ وَٱللَّهُ غَفُورٞ رَّحِيمٌ﴾ «کسانی از میان شما كه توانگر و (دارای) وسعت (زندگی) هستند، نباید سوگند بخورند بر آن که به خویشاوندان و مستمندان و مهاجران در راه الله چیزی ندهند، آنها باید عفو کنند و چشم بپوشند، آیا دوست نمی‌دارید که الله شما را ببخشد؟! و الله آمرزندۀ مهربان است»، و در آیت دیگری می گوید: ﴿وَلَا تَسۡتَوِي ٱلۡحَسَنَةُ وَلَا ٱلسَّيِّئَةُۚ ٱدۡفَعۡ بِٱلَّتِي هِيَ أَحۡسَنُ فَإِذَا ٱلَّذِي بَيۡنَكَ وَبَيۡنَهُۥ عَدَٰوَةٞ كَأَنَّهُۥ وَلِيٌّ حَمِيمٞ٣٤ وَمَا يُلَقَّىٰهَآ إِلَّا ٱلَّذِينَ صَبَرُواْ وَمَا يُلَقَّىٰهَآ إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِيمٖ﴾ «و (هرگز) نیکی و بدی یکسان نیست، همیشه به نیکو‌ترین شیوه پاسخ ده، پس ناگاه (می‌بینی) همان کس‌که میان تو و او دشمنی است، گویی دوست صمیمی است(34) و (اما) جز کسانی‌که شکیبا باشند آن را نپذیرند، و جز دارندۀ بهرۀ بزرگ (از ایمان و اخلاق) آن را نپذیرد».
و برخی از این ارزشها: اصلاح میان مردم است، چون خیلی زیاد است آیات قرآن کریم که به آوردن اصلاحات میان مردم دستور می دهد، و اصلاح گران را به پاداش بزرگ مژده می دهد، طوری که می فرماید: ﴿لَّا خَيۡرَ فِي كَثِيرٖ مِّن نَّجۡوَىٰهُمۡ إِلَّا مَنۡ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوۡ مَعۡرُوفٍ أَوۡ إِصۡلَٰحِۢ بَيۡنَ ٱلنَّاسِۚ وَمَن يَفۡعَلۡ ذَٰلِكَ ٱبۡتِغَآءَ مَرۡضَاتِ ٱللَّهِ فَسَوۡفَ نُؤۡتِيهِ أَجۡرًا عَظِيمٗا﴾ «در بسیاری از (در گوشی و) نجواهای‌شان خیری نیست، مگر که (با این کار) امر به صدقه دادن یا کار نیک، یا اصلاح در میان مردم کند و هر کس برای خشنودی الله چنین کند، به زودی پاداش بزرگی به او خواهیم داد»، همچنین می فرماید: ﴿فَمَنۡ خَافَ مِن مُّوصٖ جَنَفًا أَوۡ إِثۡمٗا فَأَصۡلَحَ بَيۡنَهُمۡ فَلَآ إِثۡمَ عَلَيۡهِۚ إِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٞ رَّحِيمٞ﴾ «پس کسی‌که از بی عدالتی (و میل بی جای) وصیت‌کننده (نسبت به ورثه) یا از گناه او (در وصیت به کار خلاف) بترسد، آنگاه میان آنها را اصلاح نمود، پس گناهی بر او نیست بدرستی که الله آمرزندۀ مهربان است»، و در آیت دیگری می گوید: ﴿وَيَسَۡٔلُونَكَ عَنِ ٱلۡيَتَٰمَىٰۖ قُلۡ إِصۡلَاحٞ لَّهُمۡ خَيۡرٞۖ وَإِن تُخَالِطُوهُمۡ فَإِخۡوَٰنُكُمۡۚ وَٱللَّهُ يَعۡلَمُ ٱلۡمُفۡسِدَ مِنَ ٱلۡمُصۡلِحِۚ وَلَوۡ شَآءَ ٱللَّهُ لَأَعۡنَتَكُمۡۚ إِنَّ ٱللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٞ﴾ «و از تو درباره یتیمان می‌پرسند، بگو: اصلاح کردن (کار) آنان بهتراست، و اگر با آنان همزیستی کنید؛ آنها برادران (دینی) شما هستند و الله تباهکار را از درستکار می‌شناسد، و اگر الله می‌خواست شما را به زحمت می‌انداخت، به راستی که الله توانمند حکیم است»، و خداوند کسانی را به صورت شدید هشدار داده که میان مردم فساد کاری می کنند، طوری که می فرماید: ﴿وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يُعۡجِبُكَ قَوۡلُهُۥ فِي ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَا وَيُشۡهِدُ ٱللَّهَ عَلَىٰ مَا فِي قَلۡبِهِۦ وَهُوَ أَلَدُّ ٱلۡخِصَامِ٢٠٤ وَإِذَا تَوَلَّىٰ سَعَىٰ فِي ٱلۡأَرۡضِ لِيُفۡسِدَ فِيهَا وَيُهۡلِكَ ٱلۡحَرۡثَ وَٱلنَّسۡلَۚ وَٱللَّهُ لَا يُحِبُّ ٱلۡفَسَادَ٢٠٥ وَإِذَا قِيلَ لَهُ ٱتَّقِ ٱللَّهَ أَخَذَتۡهُ ٱلۡعِزَّةُ بِٱلۡإِثۡمِۚ فَحَسۡبُهُۥ جَهَنَّمُۖ وَلَبِئۡسَ ٱلۡمِهَادُ﴾ «و از مردم کسی هست که گفتارش در (باره) زندگی دنیا تو را به شگفت می‌اندازد و الله را بر آنچه در دل خود دارد؛ گواه می‌گیرد، و حال آنکه او سرسخت ترین دشمنان است(204) او هنگامی‌که روی بر می‌گرداند و می‌رود (و یا به ریاستی می‌رسد) در راه فساد در زمین کوشش می‌کند و کشت و نسل را نابود می‌سازد، و الله فساد و (تباهکاری) را دوست نمی‌دارد(205) و چون به او گفته شود: از الله بترس خود بزرگ‌بینی و (تکبر) او را به گناه می‌کشاند پس (آتش) جهنم او را کافی است و چه بد آرامگاهی است».
پس ما چقدر نیازمند هستیم تا به ارزشهای اخلاقی تمسک نماییم که خداوند در قرآن کریم به آنها دستور داده و پیامبر صلی الله علیه وسلم تطبیق نموده است، تا به جایگاه و درجه‌ای از تمدن، پیشرفت و ترقی برسیم که نیاکان ما رسیده بودند، خداوند به احمد شوقی پاداش بی پایان دهد چنین می فرماید:
درواقع ملتها با اخلاق‌شان باقی می مانند
پس اگر اخلاق‌شان برود برای شان وجودی نخواهد ماند
بار خدایا، ما را به اخلاق نیک هدایت کن چون جز تو هیچ کسی به اخلاق نیک هدایت نمی کند، و بد اخلاقی را از ما دور و دفع نما چون جز تو هیچ کسی اخلاق بد را از ما دور نمی سازد، کشور و ملت ما را با همه کشورها و ملت های دنیا حفظ کن.
_____________________________
للإطلاع علي قسم خطبة الجمعة باللغات
للإطلاع ومتابعة قسم خطبة الأسبوع
للمزيد عن أسئلة امتحانات وزارة الأوقاف
